ARBNESHËT E ZEMUNIKUT I RUAJTËN MBIEMRAT, POR JO IDENTITETIN

NGA SYLEJMAN MORINA

Kur shkruhet e flitet për arbneshët e Zarës, zakonisht mendohet për Arbanasin (Arbëneshin), ndërsa për Arbneshët e Zemunikut dhe Plloçës nuk shkruhet ose përmendën vetëm sipërfaqësisht.

Në fakt Arbneshët e Zemunikut përmenden kur është fjala për të shpërngulurit e parë që ishin vendosur në Zemunik, 14 km nga Zara. “Sipas njohurive të deritanishme grupi i parë i arbneshve të shpërngulur ishte vendosur në Zemunik. Në arkivin e Zarës ndodhet dokumenti i nënshkruar mbi dhënien e tokës, e cila iu dha 21 familjeve arbneshe në Zemunik në qershor të vitit 1726.”¹

Pesëmbëdhjetë shtëpitë e para u ishin ndërtuar, si dhe u ishte siguruar prona, pastaj kanë vazhduar edhe shpërnguljet tjera. Shpërngulja nuk ishte e rastësishme, por e organizuar, pasi që në ketë organizim ishin të përfshirë kryepeshkopi i Zarës V. Zmajeviqi dhe Republika e Venedikut. Mjerisht në ato vende të boshatisura nga shqiptarët u vendos popullatë malazeze. Arbneshët e vendosur në Zemunik ishin të paktë dhe nuk ishin të izoluar, por bashkëjetonin me popullatën vendore kroate dhe serbe. Procesi i asimilimit kishte rrjedhur shumë shpejt në këtë mes të përzier, arbneshët nuk munden t’i rezistonin këtij procesi shoqëror. Don Mijo Qurkoviqi në broshurën e tij mbi historinë e arbneshve ka përmend një fakt: ”Është e çuditshme që asnjë prej pleqve që jetonin në Arbanas rreth gjysmës së shekullit të kaluar (19) nuk mban në mend se arbanasit e Zemunikut kanë folur arbnisht”.²

Gjenerata e sotme në Zemunik, nuk e konsideron që kanë prejardhje arbneshe , edhe pse emrat e familjeve ,Paleka, Shestan, Pinçiq, Prengja, Qurkoviq vërtetojnë origjinën e tyre”³. Nga e kaluara e tyre si dëshmi kanë mbetur llagapet e familjeve të ruajtura deri më sot. Kjo dëshmon se sa herët ata e kishin humbur gjuhën e tyre. Historiani Tulio Erber, numëron edhe disa familje tjera të Zemunikut. Ata deri më 1812 i kanë takuar famullisë së Arbanasit (Arbneshit) dhe varret i kanë pasur të përbashkëta. Nga arbneshët e Zemunikut nuk kishte pasur personalitete që janë shquar për ndonjë aktivitet në ruajtjen e identitetit të tyre sikurse te arbanasit e Zarës. Ata gjuhën e kishin humbur herët , prandaj edhe interesimi i studiuesve të ndryshëm është përqendruar vetëm për arbneshët e Arbanasit.

Në Arbanas (Arbënesh ), ende jeton gjuha dhe zhvillohen aktivitete për ruajtjen e trashëgimisë së tyre kulturore. Këtu arbneshët kanë qenë më të shumtë në numër, më kompakt dhe një kohë të gjatë ishin martuar mes veti, kështu e kishin fuqizuar më të tepër lidhjen mes tyre, për këtë arsye procesi i asimilimit ishte zhvilluar më ngadalë. Arbanasi ka dhënë personalitete që kanë zhvilluar aktivitete për të mirën e etnitetit e tyre, dhe të kulturës shqiptare. Zemunikun, më 1830, e kishin pushtuar austriakët, ndërsa administrata e tyre e kishte bërë edhe regjistrimin e popullatës, pra 104 vjet pas vendosjes së arbneshve aty. “Sipas atij regjistrimi, në Zemunik jetonin 633 banorë në 119 familje, nga të cilat 393 kanë qenë katolikë, ndërsa 240 ortodoksë. ) Ndërsa Zemuniku është regjistruar origjinal italisht siç ishte në kohën e sundimit të Venedikut. Pra janë shkruar sipas origjinës italiane: Zemonico e Albanesi ose kroatisht Zemunik i albanci”³. ( Pra në këtë kohë shqiptarët i kanë dalluar nga kroatët). Ndërsa në regjistrimet e bëra më vonë arbneshët më nuk përmenden si komunitet i veçantë. Disa veçori etnike kanë humbur me herët e disa me vonë. Ne po e paraqesim një shembull. Udhëheqësi i Zhupës së Zemunikut Vincenza Basilea, e përmend një ngjarje që kishte ndodhur në mes të arbneshve, një vrasje mes familjeve arbneshe të, “Shimë Shestanit i cili e kishte vrarë Petar Qurkoviqin, kryefamiljarin e një familje të madhe. Vrasësi kishte mbajtur dënimin me burg ,20 vjet, në burgun e Gradishkes. Por familja e të vrarit Petar Qurkoviqit kishte kërkuar gjakmarrje, vdekje Shestanit gjashtëdhjetëvjeçar. Edhe pse kishin kaluar 16 vite nga dalja prej burgut kishte frikë për jetën e tij. Mirëpo pajtimi mes këtyre familjeve ishte arritur me ndërmjetësimin e priftit Basileu (1868.–1871.)⁴. Nga kjo kuptohet se edhe pse kishin kaluar 140 vite nga shpërngulja, larg atdheut, normat zakonore të gjakmarrjes, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit ende nuk ishin zhdukur.

Nga arbneshët e Zemunikut, megjithatë kanë dalë personalitete të shquara në lëmenj të ndryshëm, si: Senka Paleka shkrimtare, motra e saj atletja dhe basketbollistja Vanja Paleka (reprezentuese), Bernard Paleka gazetar, Ivan Prengja krye ipeshkëv i Zarës, Ivan Paleka skulptor, të cilin shkrimtari i shquar kroat Tin Ujeviq e kishte quajtur Mikelangjelo kroat, pastaj Mr. e agronomisë Nikolina Paleka, Dr. Marko Prengja, specialist i mjekësisë sportive, avokati i njohur Petar Pinçiq, delegati i FBA-s, Tonqi Paleka, agronomi i njohur Slavko Pinçiq, Mladen Paleka , lundrues dhe këngëtar shumë i mirë. Nuk duhet harruar se me origjinë nga Zemuniku është edhe familja e artistes se njohur Doris Pinqiq, Marko Pinqiqi trajner i NK “Zadar”, shkrimtari i shquar, kritiku i njohur Tomislav Bilosniq. Dy personalitete të shquara me origjinë nga Zemuniku e kanë pranuar se kanë lidhje gjaku me shqiptarët i ndjeri, Ivan Prengja dhe shkrimtari i njohur Bilosniqi. “Monsinjor Ivan Prengja, gjatë gjithë jetës kishte kontakte me shqiptar dhe Kishën katolike në trojet Shqiptare, sepse siç thoshte „Unë jam arbanas“ që do të thotë Arbëreshë.”⁵

Lidhja e gjakut e Bilosniqit me arbneshët është nga nëna, sigurisht edhe kontaktet me intelektualët shqiptarë, përkthimet e veprave të tija në gjuhën shqipe në Tiranë, mirëpritjet në Shqipëri e Shkup, vetëm sa i’a kanë sforcuar ndjenjën e përkatësisë arbneshe.

Zemunikun e kishte vizituar shkrimtari dhe publicisti Hajrullah Hajdari nga Ulqini më 2017. Si e ka përjetuar, vizitën në Zemunk të Zarës ai e ka përshkruar në reportazhin me arbëreshet e Zarës të botuar në “Koha Javore”, në të cilën kishte shkruar: “U larguam nga Zemuniku, disi të dëshpëruar për faktin se asimilimi i shqiptarëve këtu kishte arritur kulmin, qenia shqiptare ishte zbehur dhe përveç mbiemrave që të kujtonin prejardhjen e shqiptarëve banorëve të këtij lokaliteti, tjetër nuk u kishte mbetur”⁶. Por kështu ka ndodhur edhe me kolonitë tjera shqiptare në botë. Populli shqiptarë gjatë historisë i është ekspozuar asimilimit nga sunduesit e ndryshëm, ose duke u shpërngul në vende tjera edhe nga varfëria dhe atje janë asimiluar . Nga shtypja e varfëria kanë ndodhur edhe shpërnguljet të mëdha, si në Itali, Rumani Turqi, Dalmaci, Ukrainë, Bullgari, Siri, Amerikë, si dhe diaspora e re në vendet perëndimore etj. Por vijimësia e kësaj plage vazhdon edhe në shekullin 21. Shtrohet pyetja, cili do të jetë fati i shqiptarëve të shpërndarë në të gjitha kontinentet? A do të përsëriten edhe raste tjera si Zemuniku? Për të penguar asimilimin apo ngadalësuar duhet shumë veprime, të organizuara në vijimësi me projektet kulturore e arsimore me bashkëpunim me diasporën…

Shtetet tona jo te konsoliduara, jo demokratike me ekonomi katastrofale, me korrupsion aq të lartë, me elita politike të papërgjegjshme, nuk brengosen e as nuk shqetësohen për popullatën brenda shteteve tona e lëre më për diasporën. Këta duhet të angazhohen me projekte afatgjata për t`i i kthye ata që dëshirojnë, për t’i motivuar për investime, dhe për t’i tërheq investitorët e tjerë pa iu vu barriera burokratike e personale nga individët e fuqishëm politik. Këta nuk merakosen as për ikjen e trurit për të cilin ka investua aq shumë shoqëria e të cilin si produkt i gatshëm e marrin në shfrytëzim të tjerët. Këto elita mjerisht shumë dëm i kanë sjell popullit tonë në Shqipëri e Kosovë.

Nëse do të vazhdojnë trendët e këtilla të ikjes së rinisë fatkeqësisht është duke u rrezikuar edhe substanca e jonë kombëtare! Po ashtu mund të ndodh që pasardhësit e bashkëvendësve tanë të lindur në shtetet perëndimore do t’u falënderohen gjyshërive dhe baballarëve të tyre, falë të cilëve ata kanë lindur dhe jetojnë në vendet e zhvilluara demokratike, duke shpëtuar nga skamja, varfëria dhe korrupsioni me bollëk në vendet e të parëve të tyre. Ashtu siç ishte përgjigjur në një hulumtim shkencor nxënësi arbnesh i shkollës fillore “Kruno Kërstiq” nga Arbanasit i Zarës: “Është mirë t’i ruash dhe të mësosh për rrënjët tua, por megjithatë i falënderoj stërgjyshërit e mi që u shpërngulën nga Shqipëria malore në Kroacinë e bukur, që të bëjmë jetën tonë shumë të mirë dhe të këndshme”⁷