Dr. RAMIZ ZEKAJ
ZHVILLIMI I KULTURËS ISLAME
TE SHQIPTARËT GJATË
SHEKULLIT XX
"Na shqiptarët, prej çdo feje qofshim, jemi të tanë vllazën gjaku dhe vllazën (vatani) atdheu. Do të shkojmë mbarë e mirë shoq me shoq si jemi tue shkue, do të punojmë së bashku për lulëzimin e atdheut tonë dhe do ta mbrojmë atë me gjakun tonë."
Hafiz Ibrahim Dalliu
"Kemi tri fe, por kemi vetëm një Atdhe të përbashkët, një gjak vëllazëror, një gjuhë, një diell e një Zot. Detyrë mbi detyrat kemi bashkimin dhe mbrojtjen e atdheut."
Mulla Idris Gjilani
Përmbajtja
PËRMBAJTJE 6
PARATHËNIE 12
KREU I 20
Politika Antifetare Dhe Pasojat E Saj Mbi Kulturën Islame Gjatë Shek. XX 20
Qëndrimi i politikave të huaja ndaj çështjes shqiptare 23
Konvertimi i detyruar me dhunë 24
Shpronësimi i tokave të shqiptarëve 30
Persekutimet e klerit dhe shkatërrimi i institucioneve
të kultit islam 37
Sinjalet e para ndaj rrezikut komunist 40
Përballja me komunizmin 44
Pushteti dhe lufta e tij kundër fesë 54
Shtetëzimi i pronave fetare 60
Reagimet e klerit 65
Vazhdon lufta kundër fesë 69
KREU II 74
Arsimi Islamik Shqip Në Trevat Shqiptare 74
Arsimi fillor 74
Arsimi i mesëm islamik 84
Medresetë në Maqedoni barierë kundër shkombëtarizimit 85
Medreseja e "Isa Beut" Shkup 88
Medresetë e Kosovës vatra të edukimit fetar
e kombëtar 93
Medreseja e ulët "Alaud-din" Prishtinë 98
Medreseja e mesme "Alaud-din" Prishtinë 101
Medresetë brenda shtetit Shqiptar 109
Medreseja e përgjithshme - Tiranë 117
Arsimi i lartë islamik Shqiptar 124
Ndërtesat e kultit islam dhe roli i tyre në edukimin
fetar, etik dhe kuturor të shqiptarëve 132
-Xhamitë e para në trojet tona: 137
-Roli i xhamisë në aspektin shpirtëror: 145
-Roli social dhe shoqëror i xhamis 146
-Xhamitë më të përmendura në territoret shqiptare të trashëguara nga e kaluara dhe ato të ndërtuara në
shek.xx.........................................................................153
KREU III 164
Shtypi Periodik Fetar Islam Shqip I Shekullit
XX Në Trojet Shqiptare Dhe Në Diasporë 164
Shtypi islam shqip në gjysmën e parë të shekullit XX 165
Shtypi islam në gjuhën shqipe pas luftës së dytë
botërore 175
Botime të ndryshme me karakter fetar islam në
gjuhën shqipe 191
Kur'ani 194
Kur'ani në gjuhën shqipe 196
Përkthime të pjesshme të Kur’anit botuar në
libra të ndryshëm 200
Përkthime të pjesshme të Kur’anit botuar në
periodikë të kohës 205
Lexuesit e Kur’anit në trevat shqiptare
(kurrat - hafizët) 207
Hadithet në gjuhën shqipe 211
Letërsia dokumentare shqipe për personalitetin
e profetit të islamit 223
Jetëshkrimet kushtuar personalitetit të Profetit 230
Trajtimet e besimit islam, i personaliteteve dhe
ndikimi i tyre në kulturën kombëtare nëpërmjet
veprimtarive laike 239
KREU IV 252
Figura Të Shquara Islame Dhe Kontributi I
Tyre Në Edukimin Kulturor Dhe Shpirtëror
Të Shqiptarëve 252
Personalitete të kulturës islame që kanë jetuar e kontribuar
në fund të shek. XIX - gjysma e parë e shek. XX. 258
Said Najdeni - Hoxhë Voka i Dibrës 258
Tahir Efendi Lluka - Pishtarë i shkollimit shqip
në Kosovë 261
Kadri Gjata - Dëshmori i çështjes kombëtare 263
Mulla Isuf Kraja- (Krajë, 1849 -Shkodër,1912)........265
Hafiz Ali Riza Ulqinaku, - Autori i mevludit shqip 268
Haziz Lila - Mësuesi i Gostivarit dhe i Strugës 271
Hoxhë Muglica - Martiri i arsimit shqip 272
Hoxhë Voka - Personaliteti i shquar Rexhep Voka 273
Kadri Lutfulla Prishtina, - Luftëtar për
bashkimin kombëtar 276
Vildan Faik Dibra - Mrojtësi i alfabetit shqip 278
Hoxhë Hasan Vogli - Gjuhën shqipe do ta
mbrojmë edhe me gjak 280
Haxhi Ali Elbasanit -Përfaqësuesi i unitetit
kombëtar. 282
Qamil Bala - Drejtori i parë i Medresesë (Tiranë) 284
Mehmet Akif Ersoj - Personalitet shqiptaro-turk 286
Haxhi Vehbi Dibra (Agolli) - Komentatori më I
mirë i Kur’anit në gjuhën shqipe 288
Sali Niazi Dede - Kryegjyshi botëror i Bektashinjve 291
Mulla Hasan Masurica - Hoxha inovator 292
Ismail Ndroqi - Një jetë kushtuar islamizmit
dhe çështjes kombëtare 294
Hafiz Ymer Shemsiu - Prishtinë 1895 - Sazli 1945 297
Arif Shala - Vëllezër mos e braktisni Drenicen 300
Baba Ali Tomorri - Një nga viktimat e komunizmit 301
Ma’ruf Al-Arnauti - Shkrimtari i shquar arab me
origjinë shqiptare (1892-1948) 302
Mulla Idriz Gjilani - Udhëheqësi shpirtëror,
politik e ushtarak 306
Hafiz Ibrahim Dalliut - Burri që nuk u mposht
nga persekutimet 309
Haxhi Hafiz Ismet Dibra - I arrestuar për bindje
fetare 312
Abdulhaqim Hiqmet Dogani - Pedagogu nga
Gostivari 314
Hafiz Ali Korça - Hoxha i përndjekur 317
personalitete të kulturës islame që kanë
ushtruar aktivitetin e tyre edhe në gjysmën
e dytë të shek. xx 320
Sadik Bega - Drejtor i revistës "Kultura Islame" 320
Ferid Vokopola - Përfaqësues i mistiçizmit islam 322
Haxhi Hafiz Mahmut Dashi - Studjues i apasionuar
dhe ligjërues i rrallë 324
Osman Muderrizi - Studius i veprave letrare
me alfabet arab 326
Hafiz Ali Kraja - Teologu i lartë 328
Esat Myftia -Personifikimi i modestisë 329
Mulla Rexhepi - Drenicë 1905 - 1976 331
Haki Sharofi - Drejtori i revistës "Zani i Naltë" 333
Vexhi Buharaja - Orientologu me dimensione
të mëdha 335
Sali Efendi Myftia - Themeluesi i qendres
islamike Shqiptaro - Amerikane. 338
Hamid Gjylbegaj - Demokrati i pakorruptuar 340
Binaze Kacabaçi - Dauti - Hoxha Hanmi 342
Mulla Ismaili - Atdhetar dhe fetar i patrembur 343
Vejsel Xheladin Guta - Fe e atdhe janë të pandara 345
Mulla Zekë Bërdyna - Një jetë për besimin islam,
arsimim në gjuhën amtare dhe kombin shqiptar 347
Hasan Efendi Nahi - Dijetari, myderrizi gojëëmbël 350
Haxhi Rashid Efendi Osmani - Mesues e profesor
i nderuar 352
Mulla Hysen Latifi - Themelues i qendrës
shqiptare islame në Bruksel 353
Shuajb Muharrem Arnauti - Hulumtues i njohur
i librave të kulturës islame 355
Nasrud-Din Albani (Shqiptari) - Haditholog i
shquar i këtij shekulli 358
Abdul-Kadër Arnauti - Kollos i kulturës dhe dijeve
islame 362
Haxhi Vehbi Sulejman Gavoçi - Studiues
i apasionuar dhe ligjërues i rrallë 364
Hilmi Maliqi (Sheh Mala) - Personalitet i shquar
fetar, arsimor dhe kombëtar 366
Hafiz Sabri Koçi - Punëtori i shquar për besimin
islam 369
Imam Vehbi Ismaili - Personalitet i shkencës
islame në të gjitha mjediset shqiptare 373
Sherif Ahmeti - Përkthyesi në shqipe i Kur’anit 376
HOXHALLARË DHE MËSUES NJËKOHËSISHT,QË PROVUAN EDHE BURGJET E SERBIT........................378
Ramadan Govori (Mulla Rama).............................. ....378
H.Hajdar Ef. Jashari................................ .....................379
Sadri Prestreshi........................... .................................380
H. Hfz. Jakup Dugagjini.......................... .....................381
SUMMARY. ..382
burimet dhe literatura................ ...................390
Parathënje
Studimi me temë "Zhvillimi i kulturës islame te shqiptarët gjatë shekullit XX" përfshin tërë hapësirën e trojeve shqiptare si dhe diasporën, duke kontribuar kështu në njohjen e botës islame shqiptare. Nga pikpamja kohore, studimi rrok shekullin e fundit. Por, për hir të vazhdimsisë e parapregatitjes së lexuesit bëhet një vështrim retrospektiv, por gjithmonë pa pretendimin që të bëjë objekt analize shekujt e mëparshëm.
Punimi është një përpjekje e angazhim shumëvjeçar intensiv hulumtimesh jo vetëm në arkivat dhe bibliotekat e Republikës së Shqipërisë, por dhe në ato të medreseve të Prishtinës e të Gjakovës, në Republikën e Kosovës, si dhe në bibliotekën "Is’hak Beu" të medresesë së Shkupit dhe atë të Bashkësisë Islame të Podgoricës në Republiken e Malit të Zi. Me anë lidhjesh të ndryshme, janë shfrytëzuar edhe botimet e bëra nga qendra Islame Shqiptare e Miçiganit, si dhe të New Jerseyt e të New Yorkut të SHBA-së.
Që ky studim te bëhej sa më i plotë, është mbajtur lidhje edhe me qendra të tjera të diasporës shqiptare, si ato të Torontos (Kanada), të Brukselit (Belgjikë) etj., që kanë bërë botime të konsiderueshme, ndonse jo të plota për temën që shtjellohet në punimin tonë. Po ashtu, janë pasur parasysh edhe botime të tjera në gjuhën shqipe të vendeve të ndryshme të Lindjes.
Bibliografia për këtë temë është përgjithsisht e pasur. Ajo përfshin libra, monografi, përmbledhje studimesh etj., të cilat kanë trajtuar krahas të tjerash, edhe çështje apo aspekte të kulturës islame në përgjithësi dhe asaj shqiptare në veçanti. Në këtë kuadër do të përmendim materialet e studjuesve si: të Dr. Muhamet Pirrakut, Dr. Haki Kasumit, Dr. Jashar Rexhepagiqit etj., të teologëve dhe hulumtuesve si: Hfz. Ibrahim Dalliu, Hfz. Ali Korça, Baba Ali Tomorri, Ilo Mitkë Qafzezi, Haki Sharofi, Sherif Ahmeti, Vehbi Ismaili, Vexhi Demiraj etj. Njëkohësisht ka edhe autorë të huaj që kanë prekur problemin fetar islam në trevat shqiptare, siq janë: Dr. Branko Babiq, Bozhina Ivanoviq, Roberto Maroco dela Roka, Edwin E. Jacques etj.
Por me përjashtim të ndonjë kumtese të mbajtur në ndonjë tubim të studjuesve shqiptarë apo ndërkombëtar, dhe të ndonjë artikulli botuar në ndonjë revistë, deri me sot nuk ekziston ndonjë punim apo monografi e plotë që të ketë bërë objekt të drejtpërdrejtë kulturën islame te shqiptarët. Përveç kësaj, trajtesat e mësipërme, pa mohuar kontributin e tyre (sidomos të Dr. Haki Kasumit), kanë një sërë mangësish të karakterit njohës e metodologjik, por që nuk janë të pakta edhe ato që kan ndikim të njëanshëm ose pragmatik. Kjo e fundit më tepër reflekton tek autorët e huaj.
Edhe në Republikën e Shqipërisë për gjatë sistemit socialist totalitar, ka pasur disa botime kushtuar fesë në përgjithësi dhe asaj islame në veçanti. Ndër të tjera po të përmendim: "Ateizmi shkencor", botim i Universitetit të Tiranës, (1986), "Akuzojnë fenë", botim i Institutit të Lartë Pedagogjik të Shkodrës, "Ç’është feja", "Populli mposht fenë" etj, por të gjitha këto punime i përshkon në bosht - denigrimi i fesë, mohimi i kulturës fetare, madje paraqitja e saj si antikulturë, që "ka pasur për mision të lejë në errësirë e padije popullin, të përligjë sundimin e klasave të pasura"etj.
Edhe ndonjë botim me pretendime studimore, si artikulli "Lufta frontale kundër fesë në vitet 60" i cili ndonse sjell një informim të pasur faktik e jep tabllo historike përgjithësisht realiste, nuk u ka shpëtuar politizimeve e defekteve të tjera të kohës.
Në hartimin e studimit tonë jemi nisur nga grumbullimi, përzgjedhja, klasifikimi dhe sistemimi i materialit faktik, materjal ky i vjelur nga fondet arkivore dhe bibliotekare si brenda, ashtu dhe jashtë territorit shqiptar.
Materiali është sistemuar sipas temave: Politika antifetare sllavo-komuniste, institucionet teologjike dhe ato kulturore islamike, shtypi, si dhe përsonalitetet e shquara të kulturës.
Mbështetja në metodën e analizës dhe të sintezës, krahas asaj krahasuese, ka mundësuar evidentimin e dukurive kulturore të reja, të panjohura ose të keqinterpretuara nga politizimi që i është bërë ngjarjeve historike, proceseve kulturore. Kjo metodë ka bërë të mundur që zhvillimi i kulturës islame të shihet në harmoni me zhvillimin kulturor, etik e social të krejt popullit shqiptar.
Funksionet e institucioneve teologjike kulturore të islamit në Shqipëri, fluksi i masmedias islame, konceptohen në frymën e mirëkuptimit ndërkonfesional (karakteristikë për vendin tonë), me synimin e një harmonie gjithëkombëtare, por, njëherazi, ato konceptohen edhe në frymën e mospajtimit me idetë ateiste dhe frymën antifetare e atë komuniste.
Vemendje e veçantë i është kushtuar pasqyrimit të rrolit të qendrave islamike të diasporës shqiptare në konsolidimin e vetëdijes kombëtare, kundër asimilimit të saj.
Kultura islame te shqiptarët si pjesë e kulturës së popullit shqiptar për lehtësi shikimi është parë në katër segmente, që pasqyrojnë problemet dhe zhvillimet e saj në pergjithësi dhe konkretisht: Politika antifetare sllavo-komuniste dhe pasojat e saj mbi kulturën islame. Arsimi islamik në trevat shqiptare në të gjitha hallkat e tij. Shtypi islamik shqip (vepra, studime origjinale e të përkthyera), dhe e katërta personalitetet e kulturës islame.
Këto përbëjnë krerët kryesorë të punimit, i cili paraprihet nga një parathënje hyrje mbi gjendjen e kulturës islame deri në fillim të shekullit XX, politikat antifetare të sllavo komunizmit dhe pasojat e saj mbi kulturën islame.
Në kreun e parë jepet një tabllo e përgjithshme lidhur me të mbijetuarit e doktrinës islame dhe rrolin që ajo pati në ruajtjen e identitetit kombëtar. Këtu sidomos vihet theksi mbi politikat antifetare të sllavo-komunizmit dhe pasojat e saj mbi kulturën islame, duke filluar nga fillimi i shekullit e deri te zhvillimi i ngjarjeve në vjetët e fundit pas ringjalljes së institucionit të besimit në vend.
Në kreun e dytë trajtohet arsimi islamik. Sythi i parë i këtij kreu i kushtohet arsimit të ulët (Mejtepeve) në trevat shqiptare. Ku trajtohet rrjeti, struktura dhe anët organizative të tij. Përshkrimi i arsimit fillor islamik, për mungesë të dhënash faktike, paraqet veshtirësi të mëdha. Janë shfrytëzuar arkivat e meshihateve të Kosovës, Maqedonisë e Malit të Zi, por nuk janë pasqyruar mejtepet e zonës së Çamërisë, ku, sipas dëshmive gojore, ka pasur një rrjet të fuqishëm.
Në vazhdim të këtij kreu kemi shtjelluar arsimin e mesëm islam (Medresetë), shpërndarjen e tij në trojet tona, duke u ndalur përveç ecurisë historike edhe te planet e programet mësimore të tyre. Gjithashtu bëhet fjalë për tekstet e përdorura në këtë hallkë shkolle. Përpjekje janë bërë për të analizuar përmbajtjen e tyre. Dokumentacioni për këtë hallkë arsimi është edhe më i plotë. Ecuria e kësaj hallke të arsimit ka pasur baticat dhe zbaticat e veta, që janë kushtëzuar, sidomos, nga kthesat historike. Natyrisht shkollat e mesme islame të këtyre viteve të fundit gjejnë pasqyrim më të gjerë, sepse edhe materiali është më i plotë. Për të dhënë një ide më të qartë lidhur me strukturën, organizimin dhe rolin e tyre, jemi ndalur edhe në përmbajtjen e rregulloreve dhe të statuteve të tyre. Këto shkolla nuk kanë qenë identike në shumë aspekte, prandaj ne jemi ndalur, sipas rastit, në medresetë e Kosovës, në ato të Maqedonisë etj.
Në këtë kre në një syth më vete kemi trajtuar edhe arsimin e lartë islamik. Fizionominë e këtij arsimi e kemi përshkruar duke marrë si model shkollën e lartë të arsimit në Prishtinë. Elemente të arsimit të lartë ka pasur edhe medreseja e përgjithshme e Tiranës, gjë që reflektohet në programin e saj.
Ne kreun e tretë trajtohen gjerë botimet dhe shtypi islamik shqip në trojet dhe diasporën shqiptare. Për këtë na është dashur të bëjmë një punë të mundimshme, sepse ai është i shperndarë në pesë kontinente: në Europë, në Amerikë, në Azi, në Australi dhe në Afrikë. Për lehtësi studimi, e pamë të udhës që botimet me karakter fetar në shqip t'i grupojmë mbi bazën e fizionomisë që kanë ato: organet e shtypit periodik, tekstet mësimore për mësimin e besimit mysliman, përkthimet e Kur’anit në gjuhen shqipe, mevludet etj., duke dhënë kështu, për herë të parë, një klasifikim rracional.
Në këtë kre, për herë të parë, analizohen organe shtypi në menyrë të plotë. Për sigurimin e tyre na është dashur një punë e madhe. Shumica dërrmuese e këtyre organeve janë krejtësisht të panjohura për publikun shqiptar, si për shembull "Përpjekja jonë", që del në New Jersy , "Drita e Lahorës" etj.
Një vend të rëndësishëm në këtë kapitull zënë edhe përkthimet e pjesshme të Kur’anit, të Tefsirit (komenteve) të Kur’anit, dhe, krahas tij, edhe të haditheve në gjuhën shqipe. Gjatë hulumtimit të përkthimeve të Kur’anit jemi ndeshur edhe me dorëshkrime të pergatitura nga grupe teologësh shqiptarë, të cilët kanë njohur mirë terminologjinë fetare dhe korrespondencat e tyre në gjuhën shqipe. Ketu janë përfshirë edhe mevludet, të cilat, përveç rëndësisë së tyre si letërsi fetare, paraqesin edhe vlera të veçanta gjuhësore, sepse janë shkruar nga autorë të krahinave të ndryshme të Shqiperisë: nga Shkodra, Ulqini, Korça, Kosova, Tetova, si dhe nga shqiptarët e diasporës etj.
Në kreun e katërt trajtohen personalitetet e kulturës e fesë islame, si dhe ndihmesat e tyre në qështjen kombëtare. Këto figura janë klerikë të shquar, si Hfz. Ismet Dibra, Haxhi Ali Elbasani; përsonalitete të shquara në lëvizjen kombëtare, si Hoxha Kadri Prishtina, Haxhi Vebi Dibra, Ismail Ndroqi etj; shkrimtarë dhe publicistë, si Hfz Ali Korça, Sadik Bega; orientalistë të shquar, si Vexhi Buharaja; udhëheqës shpirtërorë e ushtarakë, si Mulla Idriz Gjilani; mistikë dhe filozofë, si Ferit Vokopola, Baba Ali Tomorri; hoxhallarë novatorë, si Mulla Hasan Masurica etj. Në radhët e këtyre përsonaliteteve pati të atillë që, me pendën e tyre të fuqishme, paralajmëruan rrezikun komunist treçerek shekulli më parë. Janë të njohura pamfletet e Hfz. Ali Tarjes, Hfz. Ali Korçës etj.
Mes këtyre figurave, kemi trajtuar edhe figurat e femrave, siç është ajo e Hoxha Hanmit. Gjithsej kemi trajtuar në këtë kre dyzetë e gjashtë figura, aktiviteti i të cileve rroket në kufijtë e shekullit XX e që vjen deri në ditet tona. Duke pasur parasysh botimin e këtij materiali, kemi gjetur edhe portretet e shumicës prej tyre.
Studimi është i paisur me referenca nga literatura e shfrytëzuar në biblioteka e arkiva të ndryshëme.
Në përfundim të kësaj parashtrese e ndiej për detyrë të shpreh mirënjohjen time, në radhë të parë, për Institutin e Historisë të Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqiperisë, për ndihmën e dhënë, duke më vënë në dispozicion materialet arkivore të tij. Gjithashtu e ndiej për detyrë të falënderoj Drejtorinë e Arkivave të Shtetit të Republikës së Shqipërisë dhe njekohësisht arkivat e Meshihateve të Prishtinës, Shkupit, Podgoricës dhe të medresesë së Shkodrës, të cilët më kanë vënë në dispozicion dokumente të rëndësishme lidhur me temën e mësipërme.
Shpreh mirënjohjen time ndaj drejtorit të Institutit të Historisë As.Prof. Kasem Biçokut si dhe stafit të departamentit të shek. XX pranë këti instituti për konsultimet e vyera që kam bërë me ta. Njëkohësisht i jam mirënjohës edhe udhëheqësit shkencor Prof.Dr. Shefik Osmanit i cili më ka ndenjur afër gjatë tërë kohës që kam bërë këtë punim.
Pa pretenduar për një shterim të kësaj teme, shpresojmë se kemi bërë diçka të mirë për atdheun dhe kulturën tonë kombëtare.
Autori
KREU I
POLITIKA ANTIFETARE DHE PASOJAT E SAJ MBI KULTURËN ISLAME GJATË SHEK. XX
Shekulli XX, për kulturën shqiptare në përgjithësi e atë islame në veçanti, shënon një kthesë cilësore në të gjitha drejtimet. Duke qenë trashëgimtare prej pesë shekujsh të një veprimtarie kulti dhe mbartëse e kulturës orientale, ajo tani ndodhet para problemesh e zhvillimesh të tjera. Ishte kjo kohë që bëri edhe një herë aktuale idetë e Hasan Tahsinit, Ymer Prizrenit, Abdyl e Sami Frashërit, Rexhep Demit etj. për shikimin e interesave të kombit në një prizëm tjetër.
Heqja e Halifatit dhe pushimi i këtij institucioni islamik pas 13 shekujsh, e la pa udhëheqje qendrore shpirtërore edhe popullatën shqiptare. Kështu që me Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë dhe me krijimin e shtetit shqiptar, sadoqë të cunguar, organizmat fetare si dhe institucionet e kultit dhe ato arsimore islamike u ndodhën para detyrash shumë urgjente dhe shumë të rëndësishme lidhur me të mbijetuarit e doktrinës së tyre dhe ruajtjen e identitetit shqiptar. Kështu Bektashinjtë më 1922 u bënë të pavarur nga Turqia. Ndërsa bashkësia sunite e cila kishte ndërprerë lidhjet me Stambollin që me 1921, organizoi kongresin e saj të parë me 1923 dhe zgjodhi muftiun e vet me seli në Tiranë, dhe Këshillin e Lartë të Sheriatit. Në statutin e këti këshilli që u botua me 1925 thuhet: "Kryetari i Këshillit të Naltë të Sheriatit përfaqëson trupin Mysliman në Shqipënië me titullin "Myfti i Përgjithshëm".
Në këtë kohë në Shqipëri u zhvillua një veprimtari islame shumë e madhe..., për herë të parë edhe Kur’ani përkthehet në gjuhën shqipe...Në gusht të vitit 1929 "Xhema-ati Mysliman Shqipëtar" mbajti kongresin e dytë në Tiranë. Atëherë në Shqipëri ishin 1048 xhami aktive, në të cilat punonin 1315 nëpunës. Një numër i rinisë shqiptare u dërgua që të mësojnë Islamin jasht vendit, sidomos në Egjypt. U themelua Këshilli i Lartë i Bashkësisë në krye të të cilit ishin edhe katër myftini të tjera ( Shkodrës, Tiranës, Korçës dhe Gjirokastrës). Në vitin 1929 bektashinjtë në Korçë mbajtën kongresin e tretë në të cilin shpallën pavarësinë e tyre shpirtërore dhe autonominë në suaza të Bashkësisë Islame të Shqipërisë.
Nga kjo del qartë se islamizmi në Shqipëri trashëgonte forca të kualifikuara në fushën teologjike si dhe në atë të administratës (myftilerë, kadilerë, guvernatorë, politikanë), që ishin të lidhur ngushtë me idenë e pavarësisë dhe çlirimit kombëtar.
Në Shqipëri edukimi fetar, megjithëse kultivohej, nuk qe i organizuar në një shkallë të merituar. Shkollat e mesme, medresetë, qenë të kufizuara. Në fillim të shekullit XX në Shqipëri filloi të organizohej arsimi i mesëm islamik. Po ashtu filloi të organizohej në këtë shkallë edhe në disa qendra të Kosovës dhe në Shkup, ndërsa në Çamëri u pengua plotësisht, siç do ta shohim më poshtë. Megjithatë, populli ruajti me xhelozi besimin dhe ushtroi rregullisht ritet fetare. Bindjet, konceptet, shartet u trashëguan në brezat e fundit edhe në heshtje. Në heshtje po zhvillohej një luftë me ateizmin, që filloi të përhapej në Shqipëri, sidomos në kuadrin e përhapjes së ideve komuniste.
QËNDRIMI I POLITIKAVE TË HUAJA NDAJ ÇËSHTJES SHQIPTARE
Në fillim të shek. XX, ndërsa Perandoria Osmane numëronte ditët e fundit në territoret e Gadishullit Ballkanik të sunduara prej saj, vetëdija kombëtare te shqiptarët ishte ngritur në shkallën më të lartë. Situata e re kërkonte që forcat islame të nxirrnin në pah edhe një herë ato nene kuranore dhe ato hadithe, që evokonin dashurinë për atdheun, si barrikadë kundër pretendimeve territoriale të grekëve në jug dhe të sllavëve në veri, kundër pretendimeve italiane për zaptimin e një pjese të bregdetit shqiptar. Politika e shteteve fqinje rrezikonte në të dy krahët popullsinë shqiptare, në mënyrë të veçantë atë myslimane që ishte më e madhja në numër duke filluar nga Kosova, në Preshevë, Bujanovc, Medvegjë, deri në Mal të Zi (Ulqin, Tivar, etj.), dhe në ish-republikën jugosllave të Maqenonisë (në Dibër, Tetovë, Kërçovë, Gostivar, Kumanovë etj.) dhe në viset e Çamërisë, deri në Prevezë.
Kjo popullsi shqiptare myslimane, nën lakminë dhe intereset e këtyre forcave, rrezikohej të humbte teritoret, kombësinë dhe bashkë me te besimin e vet.
Diplomacia evropiane, në mënyrë krejtësisht të padrejtë, popullsinë myslimane të këtyre trojeve, e konsideronte si popullsi turke dhe trojet e saj si plaçkë për të kënaqur fqinjët. Kështu në tryezat e kësaj diplomacie të drejtat e popullatës shqiptare, pas çdo lufte të humbur nga Turqia mbeteshin nëpër këmbë. Kjo bëri që shqiptarët të ngrihen në këmbë për të mbrojtë trojet e tyre, si trashëgimtarë legjitim të tyre, çka bëri që në ballin e luftës të radhiteshin bri njëri-tjetrit myslimanë e të krishterë..."Shqiptarët, qoftë të besimit musliman apo të besimit katolik (kristian R. Z.), nuk mund (dhe nuk duhet) t’i nënshtrohen sundimit të ndonjë shteti sllav (...)".
KONVERTIMI I DETYRUAR ME DHUNË
Masakrat e ushtruara në mënyrë masive kundër banorëve ulqinakë, tivaras, kosovarë, dibranë, çamë etj., i afruan myslimanët shqiptarë me bashkatdhetarët e tyre vëllezër katolikë e ortodoksë, me të cilët i bashkonin interesa të përbashkëta e kryesisht: gjuha, gjaku e toka.
Qëndrimi antishqiptar i qeverisë serbe, ndonëse përpiqej të kamuflohej, shprehej qartë edhe në udhëzimet e ministrisë së jashtme dërguar konsujve serbë, në të cilat theksohej veçanërisht domosdoshmëria e ndërhyrjes së misionerëve serbë tek autorietet turke lidhur me çarmatimin e plotë të shqiptarëve.
Vendosja e administratës ushtarake kishte për qëllim, nga njëra anë, sigurimin e shtetit serbomalazez, kurse nga ana tjetër, dëbimin në masë të shqiptarëve prej trojeve të tyre autoktone me anë të shtypjes së vazhdueshme dhe të zbatimit të masakrave të përgjakshme mbi popullsinë e pafajshme.
Prej shtypit të kohës bëhej e ditur se në Ponoshec të Rekës së Gjakovës, malazezët kanë mbytur e vrarë 165 veta, në mes të cilëve gjendeshin edhe gra e fëmijë. Malazezët, pasi e kanë mbaruar këtë vandalizëm, "familjet që kanë mbetur të shkreta i kanë përzënë jashtë kufirit".
Me anë të ndërrimit të detyruar të emrave të njerëzve, të vendbanimeve të tyre e të përkatësisë fetare dhe, duke përdorur për këtë qëllim mjetet më të egra, pushtuesit serbo-malazez u përpoqën që të krijonin një gjendje të padurueshme për popullsinë shqiptare. Në radhët e këtyre pushtuesve përfshiheshin, përveç ushtarëve, edhe nëpunës civilë, çetnikë, popë ortodoksë e të tjerë. Të gjithë së bashku u vunë në lëvizje dhe duke përdorur terrorin "e detyronin popullsinë shqiptare të rrethit të Pejës e të Gjakovës të kalojë në fenë ortodokse, përkatësisht të sllavizohej".
Sipas të dhënave nga burimet arkivore, me 10 mars 1913, në Lugun e Baranit, 68 familje shqiptare të konfesionit mysliman u kthyen në fenë ortodokse. Ndërkaq, në fshatrat e rrethit të Pejës: Brestë, Novosellë, Treboviç, Dubovë, Drenoc, Lloqan, Carrabreg, Leshan, Dredhëz, Petriq, Zajmovë, Prelep, Jabllanicë, Krushevë, Isniq, Strellc, Raushiq, Gllogjan e Kriticë u konvertua në fenë ortodokse tërë popullsia shqiptare e konfesionit mysliman.
Familjeve shqiptare, në radhë të parë meshkujve, u ndërroheshin emrat me ceremoni nga priftërinjtë ortodoksë apo nga "kumbarët e caktuar prej ushtrisë malazeze". Ky pagëzim i përgjithshëm i popullsisë shqiptare u bë kryesisht në Plavë, Guci e vise tjera... Në këtë proces konvertimi Ukshini u bë Vukashin, Rama-Rade, Selimi-Sime, Tahiri-Tihomir, Ramadani-Radivoj, Sadiku-Dika, Bajrami-Bllagoj, Shefqeti-Shqepan, Milaimi-Millorad etj. Ky akt u ruajt edhe në këngët e podgorit.
Popullata shqiptare myslimane e mbetur nën pushtimin serbomalazez ose atë grek, pas Luftës Ballkanike, u privua nga organizimi i mëtejshëm arsimor i besimit në gjuhën shqipe dhe institucionet arsimore-kulturore të tij. Personalitete të shquara të kulturës islame shqiptare, hoxhallarë të përmendur, ylema të ditur, çamë, kosovarë e dibranë etj., u detyruan të marrin rrugën e mërgimit ose t’i nënshtrohen ndjekjeve antinjerëzore: vrasjeve, burgimeve, bastisjeve, diskriminimeve, grabitjeve etj. Një pjesë tjetër u detyrua të konvertojë.
Terrori malazez mbi popullatën shqiptare në Dukagjin e sidomos akti i dhunës, që u ushtrua mbi popullatën e Lugut të Baranit për ndërrimin e fesë, s’ishte tjetër veç një përpjekje për realizimin e programit serb sipas Naçertanjës së Grashaninit për shkombëtarizimin e shqiptarëve, përkatësisht për kolonizimin e Kosovës. Ky akt si dhe krimet e papara të Sav Batares në rajonin e Dukagjinit, bënë bujë të madhe në qarqet ndërkombëtare. Shtypi austro-hungarez, ai italian dhe turk i kushtuan vëmendje të madhe akteve malazeze në Dukagjin, si dhe rezistencës së shqiptarëve për të mos e ndërruar fenë. Ndërrimi i fesë nga ajo myslimane në ortodokse sllave nënkuptonte sllavizimin e plotë të shqiptarëve.
I ballafaquar me presionin ndërkombëtar, mbreti i Malit të Zi, Nikolla Petroviq, më në fund, u detyrua ta pranonte se tërë arsenali i dhunës për konvertimin e detyrueshëm të shqiptarëve në fenë ortodokse ishte inicuar nga vet ai me qëllim të shpërnguljes së përgjithshme të shqiptarëve nga tokat e okupuara dhe premtoi se do të jepte urdhër që aksioni i "konvertimit të shqiptarëve në fenë ortodokse të ndërpritet" dhe se "atryre që tashmë janë pagëzuar ortodoksë do t’u lejohet të kthehen në fenë e mëparshme".
Lidhur me këtë, vicekonsulli austriak në Prizren, Pecel, do të shkruajë se "u ndal një aventurë e shëmtuar e sllavëve për shkombëtarizimin fetar të shqiptarëve dhe për asgjësimin e tyre me anë të shpërnguljes nga trojet e tyre stërgjyshore, që ishte edhe pikësynimi i sllavëve.
Rezultat i këtij procesi është rasti i dy fshatrave në anën e majtë të rrugës, që lidh Pejën me Rozhajën (Ciga dhe Brestoviku) popullsia e të cilave ndonëse janë me origjinë shqiptare, i mbajnë për ortodoks serbë.
Mirëpo, edhe këto veprime apo skena trishtuese të shoqëruara me krime, që ranë mbi shqiptarët e të gjitha moshave e gjinive gjatë fundit të shekullit XIX e fillim të shekullit XX, nuk arritën të thyejnë qëndresën e tyre për të mbajtur kombësinë e fenë e tyre.
Këngëtari popullor e përshkruan kështu këtë qëndresë:
Krisi pushka e dajaku,
rrugët e shehrit i mbuloj gjaku.
Sali Bajraktari u bërtet,
Ou, bini vllazën n’shahadet,
edhe një gisht çone përpjetë
Në çdo fshat burrat janë besatue
Me u gri e me u copëtue,
E kurrë fenë mos me ndërrue.
Në analet serbe e malazeze thuhet se: "Kishte nga shqiptarët muslimanë që, posa kryqëzoheshin, vraponin në ndonjë lumë dhe i fërkonin ato pjesë të trupit, të cilat ua kishte prekë Popi, dhe i fërkonin aq shumë me rërë gjersa t'u dilte gjaku."
SHPRONËSIMI I TOKAVE TË SHQIPTARËVE
Fillimi i shekullit XX i gjeti shqiptarët në një prapambetje të theksuar në të gjitha aspektet. Epilogu i traktatit të fshehtë të Londrës më 1913 dhe i traktatit të paqës të Versajës më 1919 i thelloj pasojat për kombin shqiptar. "Ushtritë pushtuese serbe, malazeze, bullgare dhe greke në viset shqiptare të pushtuara gjatë luftërave ballkanike (1912-13) dhe gjatë Luftës së Parë Botërore (1914-18) rrënuan në themel më se 800 lokalitete shqiptare, vranë ose i zhdukën përgjithmonë rreth 350.000 shqiptarë dhe ndoqën nga vatrat etnike mbi 500.000 të tjerë.
Një genocid i paparë edhe në mesjetë është ushtruar mbi popullsinë shqiptare, në mënyrë të veçantë nga kisha ortodokse sllave e greke për konvertimin e detyruar të tyre në ortodoksë. Për këtë dëshmon edhe studjuesja Edit Durham: "Kisha ortodokse (shkruan ajo) me programet kundër çifutëve në Rusi dhe me bëmat e saj në Ballkan, mban tani rekord për mizoritë fetare". Me dhjetëra janë ndërtesat e kultit mysliman që janë shkatëruuar në trojet shqiptare të myslimanëve të Greqisë dhe të Jugosllavisë.
Një segment tjetër i politikës antishqiptare e antiislame i ndjekur nga qarqet jugosllave dhe greke është dhe likuidimi i troje-pasurive të vakëfeve islame. Me forma të ndryshme, të maskuara e të drejtpërdrejta, me ligje gjoja për zbatimin e reformës agrare, u shpronësuan sipërfaqe të tëra toke, që i përkisnin vakëfeve islame. Shpronësimi i tyre filloi qysh në vitin 1919. Disponohen të dhëna mbi konfiskimin e tokave të disa xhamive në rrethin e Shkupit, të tokave të teqesë së Tetovës, të myftnisë së Prizrenit, "të varrezave myslimane të Shkupit, të Tetovës.., të Kaçanikut, Kumanovës, Preshevës...".
Këto toka, në të cilat u vendosën kolonë serbë e malazezë, përbënin sipërfaqe të konsiderueshme. Gjithashtu pas vitit 1918 u shpronësuan dhe kaluan në duart e shtetit jugosllav edhe toka të popullsisë islame që arritën në dhjetëra mijëra ha, baras me 3/4 e tokës së shpronësuar në të ashtuquajturat "vise të jugut".
"Nga sipërfaqja e sipërpërmendur, mbi 192000 ha u shpronësuan vetëm në Kosovë, ku "reforma goditi mbi 62000 familje, toka të cilat kaluan në duart e elementit ortodoks sllav, vendas ose kolonë...". Njëlloj si qeveria e Beogradit, ajo e Athinës, në bashkëpunim të ngushtë me kishën greke-ortodokse, organizoi shpërnguljet e detyruara të popullsisë myslimane shqiptare çame dhe konfiskoi të tëra pasuritë e tyre. "Ushtria (greke) rrëmbente gjithçka gjente të shqiptarëve muslimanë. Shtëpitë e këtyre kudo që ishin, i plaçkiti dhe i dogji...Faltoret e muslimanëve dhe varret e shqiptarëve...i prishën. Çamërit dhe tërë banorët e tjerë islamë të krahinave shqiptare që patën fatin e zi të binin nën sundimin robërues të kryqtarëve athino-fanaritë, u cilësuan si popullatë e dorës së dytë (ulët); si të tillë ata u zhveshën krejtësisht nga çdo e drejtë njerëzore dhe kombëtare..."
Në këtë mënyrë, qendra të tëra të banuara, që ishin të pastra etnikisht dhe nga pikëpamja e besimit, u shndërruan në qendra ku mbizotëronte popullsia sllave dhe ajo greke. Meqë Shqipëria e kufijve të 1913-ës kufizohej në të tëra anët me shqiptarë, Beogradi dhe Athina u treguan mjaft aktive në pastrimin etnik të zonave kufitare me Shqipërinë, si dhe në rrugë-kalimet kryesore hekurudhore dhe automobilistike. Vetëm në zonën e Rrafshit të Dukagjinit, të Fushë-Kosovës dhe të rajonit të Shkupit u vendosën me qindra kolonë serbë në mbi 120000 ha tokë. Deri "në nëntor të viti 1937 në viset e quajtura "Juzhna Srbija" u sollën 46 000 familje koloniste (serbe) me 5-7 antarë të cilëve iu ndanë tokat shqiptare". Kësaj dukurie i parapriu dokumenti pragmatik i Dr. Vaso Çubrilloviqit, paraqitur më 7 mars 1937 në Klubin Serb të Kulturës në Beograd, mbi Shpërnguljen e Arnautëve, ku në mënyrë analitike zbërthen këto synime: kolonizimi i krahinave jugore, mënyra e shpërnguljes, organizimi i shpërnguljeve në rrethinat e Dibrës, Pollogut të Poshtëm e të Sipërm, malit të Sharrit, Drenicës, Pejës, Istogut, Vuçiternit, Stavicës, Llapit, Graçanicës, Nerodomjes, Gjakovës, Podgorit, Gorës, Podrimjes, Gjilanit, Kaçanikut.
Rrethi
vrau
burgosi
rrahu
dogji
plaçkiti
Prishtina dhe Llapi
4600
3650
350
1340
2490
Vuçiterna
2179
2940
215
1463
2431
Ferizaj
1690
3400
190
720
960
Peja
1560
3800
240
714
1970
Prizreni dhe Luma
836
2700
120
770
1562
Gjilani
680
2400
220
450
630
Presheva
260
970
85
180
240
Mitrovica
133
1700
30
42
104
Gjakova
68
200
25
56
78
Gjithsej
12346
22160
1635
6125
10515
Tabelë që pasqyron represionin serb mbi popullatën e Kosovës
Duke e trajtuar këtë problem Dr. Vaso Çubrilloviqi (ish Ministër i Qeverisë Federative, anëtar i Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve dhe, që nga viti 1970 drejtor i Institutit Ballkanologjik të Beogradit dhe anëtar korrespodent i Akademisë së Shkencave të ish BS), theksonte: Nga rrethet e mësipërm "ato që përbëjnë pykën shqiptare, për ne, aktualisht (ishte viti 1937, shënimi im R.Z.) më të rëndësishme janë: Peja, Gjakova, Podrimja, Gora (Dragashi), Sharri, Podgora, Istogu dhe Drenica, në veri të Malit të Sharrit. Këto janë rrethe kufitare dhe duhen shpërngulur me çdo kusht. Rrethet në thëllësi të Kaçanikut, Gjilanit, Graçanicës, Llapit, Vuçiternit etj, mundësisht duhen dobësuar, sidomos ai i Kaçanikut dhe i Llapit, ndërsa të tjerat duhen kolonizuar gradualisht e sistematikisht dhe kjo duhet të realizohet gjatë dhjetëvjeçarit."
Ai vazhdon me shtjellime se si duhet bërë "Popullimi i krahinave të shpërngulura", cila do të jetë "Teknika e kolonizimit", "Mjetet financiare". Shpenzimet për shpërngulje Dr. Vaso Çubrilloviq i llogarit deri në 800 milionë dinarë. "Shqiptarët e shpërngulur, (thekson fondamentalisti sllav Çubrilloviq), do të lënë jo vetëm tokën, por edhe shtëpinë e veglat e punës... Gjatë krijimit të kolonive të reja, atje ku ta lypë nevoja, duhet të përdoret forca ushtarake..." Të gjitha këto ai i quan "Detyra strategjike-ushtarake dhe ekonomike".
Strategjia e Çubrilloviqit dhe e atyre që e mbështetën nuk ka nevojë për koment, mbasi ajo paraqet fare qartë synimet asimiluese (në mënyrën më barbare) ndaj shqiptarëve.
Problemi i shpërnguljes së shqiptarëve myslimanë nga Jugosllavia mbeti një synim konstant për qeverinë jugosllave. Në vazhdim të kësaj politike më 1938 u hartua Konventa Turko-Jugosllave, për shpërnguljen e shqiptarëve, në bazë të së cilës "Shtetasit jugosllavë me fe, kulturë dhe përkatësi myslimane..."(Neni 1) gjithsej 40000 familje (neni 3), detyroheshin të linin trojet e tyre të rajonit të Banovinës së Vardarit, Banovinës së Zetës, banovinës së Moravës dhe të emigronin detyrimisht në Turqi. Brenda gjashtë vjetësh duke filluar nga muaji korrik 1939, do të realizohej periodikisht çdo vit, nga 1 maji deri më 15 tetor, emigrimi si më poshtë: Gjatë vitit 1939 - 4.000 familje, 1940 - 6.000 familje, 1941 - 7.000 familje, 1942 - 7.000 familje, 1943 - 8.000 familje, 1944 - 8.000 familje.
Në nenin 6 të kësaj konvente thuhet shprehimisht: "e gjithë pasuria e patundshme në fshat, e cila u takon shpërngulësve, do të mbetet pronë e Qeverisë Jugosllave..." Për ironi, në nenin 12, përcaktohet se këta nënshtetas "heqin dorë nga shtetësia jugosllave me dëshirë". Në nenin pasardhës ligjërohej që "Qeveria Jugosllave merr përsipër që ata t’i transportojë gratis deri në limanin e barkimit të tyre në Selanik" (Neni 12).
Kjo qe një politikë diskriminuese ndaj shqiptarëve myslimanë, që shoqërohej me një demagogji makiavelike. Për realizimin e saj, Jugosllavia vuri tërë arsenalin e saj propagandistik që kishte në dispozicion, të shoqëruar me një fond prej 800 milionë dinarësh, që përfaqësonte një shumë të madhe për Jugosllavinë.
"Me qëllim të shpopullimit të Çamërisë nga shqiptarët, qeveria Greke e asaj kohe, në kuadrin e këmbimit masiv të popullsisë respektive me qeverinë turke, në vitin 1923 përfshiu edhe elementin shqiptar mysliman. Pjesa e mbetur e popullsisë shqiptare myslimane u trajtua si element destruktiv. Madje në kohën e diktaturës famëkeqe të Mataksait ajo iu nënshtrua një genocidi të hapur. Kryqëzatën e egër antishqiptare në Çamëri e ndërmorri së fundi gjenerali Zerva. Bilanci i krimeve është tragjedi: 2300 të vrarë, prej të cilëve 350 ishin gra. U dëbuan 18150 veta, u dogjën dhe u shkatërruan 5350 shtëpi etj. Kështu u zhduk prania e shqiptarëve myslimanë në Çamëri, gjë që përbën një krim historik."
Në mbarim të Luftës së Dytë Botërore, në nëntor 1944, Dr. Vaso Çubrilloviqi paraqiti përsëri para udhëheqjes më të lartë të LANÇ të Jugosllavisë platformën e re mbi "Problemin e pakicave në Jugosllavinë e re". Ai nisej nga parimi se "Jugosllavia Federative Demokratike mund të ketë paqë dhe një zhvillim të sigurt vetëm në qoftë se do të jetë e pastër etnikisht". Ai, duke iu referu metodave naziste të shpërnguljes me dhunë të masave të popullit, deklaronte: "Vetë Rajhu i Tretë ka ndjekur një politikë brutale kolonizuese duke shpërngulur miliona vetë nga njëri skaj i Evropës në tjetrin". Në vijim shtonte: "Edhe ne do të kemi të drejtë të kërkojmë nga aleatët tanë që dhe çështja e pakicave tona të zgjidhet në këtë mënyrë, me anën e shpërnguljes së detyruar". "...ne, - deklaronte Çubrilloviqi, - duhet që me çdo çmim të marrim etnikisht Baçkën, Kosovën dhe Metohinë, duke dëbuar me këtë rast qindra mijëra hungarezë dhe shqiptarë nga shteti ynë...". "Ndërsa në Kosovë dhe Metohi duhet të ndryshohet me themel përbërja e tyre etnike" duke linçuar thirrjen që "Ushtria gjatë operacioneve të luftës duhet t’i spastrojë në mënyrë të planifikuar e pa mëshirë pakicat kombëtare". Këtu e kanë burimin tërë ato masakra masive që u bënë mbi popullsinë shqiptare, kryesisht myslimane.
Në pamundësi për ta realizuar plotësisht këtë plan djallëzor e antihuman për arsye të qëndresës së masave shqiptare, ata, në mënyra të ndryshme, u vunë kufizime shqiptarëve, duke mos i lënë të zhvillojnë kulturën e tyre, ekonominë e tyre, institutet e tyre etj. Elementi fshatar mysliman nuk kishte asnjë përkrahje. Ai gjendej i vetëm përballë furisë serbe.
PERSEKUTIMET E KLERIT DHE SHKATËRRIMI I INSTITUCIONEVE TË KULTIT ISLAM
Një fenomen i tillë i ngjashëm kishte ndodhur edhe në zonën e Çamërisë, me çamërit myslimanë. Kisha greke dhe ajo sllave, pasi dështuan në ndërmarrjet e tyre për t’i konvertuar myslimanët në të krishterë ortodoksë, si etapë e parë, dhe pastaj për t’i shkombëtarizuar ata, si etapë e dytë, filluan përpjekjet për të komprometuar disa kategori sociale si: klerikët, çifligarët, shtresat e pasura në përgjithësi. Kështu qarqet serbe, sidomos gjatë viteve 1919 - 1921, kishin ndërmarrë një aksion barbar, që në popull u quajt me emrin i fëmija ta thithë 24 orë, dhe kur ka ardhur patrulla e dytë të njëjtin fëmijë e kanë dërrmuar për tokë, e kanë mbytur dhe e kanë hedhur në zjarr".
Si rezultat i mllefit ortodoks grek edhe zëri i çamëve myslimanë në Çamëri u shua. Pothuajse asnjë faltore islame (xhami) nuk mbeti në këmbë në Çamëri. Asnjë klerik çam nuk pipëtin. Grekët i zgjidhnin vetë klerikët myslimanë. Çamërit myslimanë u shpërndanë në Shqipëri, Turqi, SHBA, Egjipt e në disa vende islamike.
Duke bërë fjalë për vuajtjet dhe mjerimet e bashkatdhetarëve të vet, një dëshmitar i kohës, ndër të tjera shkruante: "Çamëria... po lëngon nën një sundim të huaj, i cili popullsinë e atjeshme po e mundon tiranisht". Genocidin që pësuan çamërit e përshkruan në mënyrë dramatike Edit Durhami. Kështu në Çamëri feja dhe kultura islamike filloi të venitej, sepse qarqet zyrtare greke me anë aktesh e dekretesh të ndryshme penguan çdo gjë që kishte lidhje me kulturën islame dhe ndërgjegjen kombëtare shqiptare. Në këtë mënyrë islamizmi shqiptar u gjet para disa armiqve njëkohësisht: në Shqipëri para komunizmit, në Jugosllavi para komunizmit dhe kishës ortodokse sllave dhe në Greqi (Çamëri) para kishës ortodokse greke, armike tradicionale e shqiptarëve, si dhe politikës vorio-epirote.
Në Jugosllavi u përpoqën t’u mbyllin gojën hoxhallarëve. Në mënyrë të veçantë ata u përpoqën të depërtonin në medresetë. Historia dëshmon për veprime të kësaj natyre. Me metoda nga më të ndryshmet ata u përpoqën t’i lënë myslimanët në prapambetje, duke u mohuar arsimimin, të drejtën e punës, duke i lënë kështu larg kulturës dhe, duke iu shmangur vetëdijes kombëtare. Ata bënë çmos që duke shfrytëzuar një rrethanë si pasojë e klerit të papërgatitur, ta kthejnë popullsinë myslimane në një popullsi thjesht fanatike, që mund të nënshtrohej sa më lehtë.
Xhamia FET’HIJE në Prizren, e njohur në popull si Xhuma Xhamia (e ndërtuar më 1445), i është rrëzuar minareja më 5.6.1923 dhe në vendë të sajë i është ngritë këmbanara. Sot funksionon si kishë ortodokse sllave.
SINJALET E PARA NDAJ RREZIKUT
KOMUNIST
Përveç shovinizmit ortodoks fqinj feja e kultura islame u përballën edhe me ideologjinë e regjimit komunist. Propaganda e komunizmit, fillimisht, përveç bolshevizmit të partisë komuniste synonte edhe goditjet ndaj fesë. Kjo propagandë antifetare u intensifikua sidomos në vitet ’20 dhe ’30 të shekullit tonë. Ajo u përhap edhe në Shqipëri, kryesisht nëpërmjet përhapjes së ideve komuniste e përkthimit të literaturës komuniste.
Kleri mysliman shqiptar me H. Vehbi Dibrën në krye e kuptoi këtë sfidë dhe u shpejtua të marrë masa. Ai reformoi medresetë, miratoi pjesëmarrjen e gruas myslimane në jetën shoqërore, duke dekretuar heqjen e perçes, lejoi përdorimin e kapeles, organizoi shtypin fetar e të tjera dhe iu kundërvua ideologjisë komuniste. Ai kuptoi rolin e kulturës islame si ndërlidhëse të Shqipërisë me perëndimin dhe lindjen, madje me kulturën mbarë botërore. Ai e kuptoi pozitën gjeografike, që zinte Shqipëria në këtë pjesë të Evropës dhe rolin që duhej të lozte. Ai nuk e pa progresin perëndimor si diçka të huaj, por pa në të edhe atë pjesë që ishte negative, mohuese, depresive për shoqërinë në përgjithësi.
Me Kryemyftiun e parë të shqiptarëve u solidarizuan shumë përfaqësues të inetligjencies Islame, siç qe Hafiz Ibrahim Dalliu etj. Këta fetarë atdhetarë të flaktë e mësuan popullin se si duhet të flijohet për kombin. "Patriotizma (thoshte Hafiz Dalliu) asht një fjalë e shenjtë që përfshin shpirtin e të gjithë virtuteve njerëzore dhe kombëtare. Prandaj ai fatbardhë që cilësohet me fjalën patriot, asht tepër i lavdërueshëm, kudo dhe prej kujdohit, rrëfehet me gisht". Por, duhet thënë gjithashtu se një pjesë e mirë e klerikëve, të pakompletuar nga pikëpamja filozofike e teologjike, të prapambetur në mendime, nuk arritën t’i bëjnë ballë ofensivës komuniste.
Materialet që botuan Hfz. Ali Korça dhe Hfz. Ali Tarja kundër komunizmit, ndonëse janë me interes, nuk u ngritën në nivelet e një lufte të paepur, të argumentuar, shkencore. Në "Zani i Naltë", gjithnjë e më pak botoheshin artikuj të kësaj natyre teorike. Lidhjet që u krijuan me vende islamike si me Egjiptin, Pakistanin, Sirinë etj, nuk u ngritën në atë nivel që kërkonte koha. Por e rëndësishme është se veprat e Hfz. Ibrahim Dalliut, si: "Tefsiri i Kur’anit" e të tjera, luajtën një rol të rëndësishëm në ushtrimin e gjuhës amëtare për rrjedhojë të zhvillimit të kulturës islame në mënyrë të veçantë në trevat e Kosovës.
Në vitin 1934 Hfz. Ali Kraja kishte botuar monografinë e tij "A duhet feja". Në kapitullin "Islamizmi e ateizmi" të këtij materiali, autori, i nisur nga pozita teologjike teorike, debaton me ateizmin e propaganduar nga komunistët. Ndër të tjera shkruan: "Çdo mysliman më parë se çdo gjë beson se Rrozullimi është vepra e një Krijuesi.
Pushtimi i Shqipërisë nga Italia fashiste u dha shkas komunistëve që propagandën e tyre ta intensifikonin në kuadrin e Luftës kundër pushtuesve nazifashistë. Premtimet joshëse, nga njëra anë, skamja dhe padija, nga ana tjetër, dhe në mënyrë të veçantë qënia në krye të Luftës e P.K.SH., i dha një goditje të rëndë fesë në përgjithësi dhe në veçanti islamizmit si besim i pjesës më të madhe të shqiptarëve. Në Kosovë çështja mbeti më ndryshe. Kosovarët i mbajtën të palëkundura lidhjet me fenë.
Komunizmi filloi të depërtojë në Shqipëri nëpërmjet një propagande të organizuar mirë, nëpërmjet literaturës që vinte kryeshisht nga jashtë, e cila mohonte fenë, mohonte Zotin, nëpërmjet idesë së bashkimit të të gjithë njerëzve në një pushtet të vetëm. Një literaturë e pasur vinte nga Kominterni, natyrisht e kontrolluar dhe e përpunuar në BRSS. Parullat që përmbanin këto materiale, ishin kaq tërheqëse sa filluan të bëjnë për vete mjaft të rinj të shtresave të varfra të popullsisë. Premtimet që u bëheshin për të ardhmen, për botën e re pa klasa e pa shfrytëzues, për mirëqënie të të gjithëve joshën masa të tëra të rinjsh, sidomos nxënës, shegertë, punëtorë dhe disa intelektualë. Nga ana tjetër, përhapja e komunizmit gjeti terren të përshtatshëm, sepse mungonin botime të ndryshme me karakter fetar dhe format e propagandës fetare kishin mbetur prapa.
Në institucionet arsimore, siç qenë mejtepet që funksiononin pranë xhamive, vërtet jepeshin mësime feje dhe parimet e moralit islam, por në ato nuk zhvillohej ose nuk përgatiteshin nxënësit në atë shkallë për t’iu kundërvënë me debat propagandës komuniste. Komunistët filluan të përhapnin sllogane sikur feja pengon qytetërimin, se feja është një opium për popujt, se ajo e pengon bashkimin kombëtar etj. Në këtë mënyrë para udhëheqësve të Bashkësisë Islame Shqiptare doli problemi i madh i konsolidimit të mendimit islamik, të kulturës islame, të debatimit për probleme teorike, si dhe për kundërvënie ndaj arsenalit të fuqishëm të propagandës që po bëhej në Shqipëri.
Me fillimin e Luftës së Dytë Botërore dhe me pushtimin e Shqipërisë, myslimanët në përgjithësi u radhitën kundër pushtuesit. Pushtuesit italianë bënë një politikë demagogjike për t’i tërhequr ata ndaj politikës së tyre, ftuan shumë klerikë në Romë, përdorën simbole të ndryshme (shpata e islamit), shpërndanë ndihmë ekonomike, futën mësimin e besimit në shkollë për t’i joshur ata ndaj politikës së tyre.
Muslimanët shqiptarë përfituan me zgjuarësi nga kushtet e reja të krijuara nga zhvillimi i luftës, sidomos me ndryshimet e kufijve. Ata forcuan lidhjet e tyre me myslimanët shqiptarë të Kosovës, të trojeve shqiptare të Malit të Zi dhe të trojeve shqiptare të ish-Republikës Jugosllave të Maqedonisë si dhe me popullatën çame. Vajtje-ardhjet, bashkëpunimi i tyre, forcoi më tepër lidhjet dhe ndihmoi në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare në këto zona. Një pjesë e literaturës në gjuhën shqipe, e panjohur më parë nga popullata e zonave të pushtuara nga Jugosllavia dhe Greqia, filloi të hyjë në këto zona dhe të lozë një rol të rëndësishëm në pikëpamje kombëtare.
PËRBALLJA ME KOMUNIZMIN
Në vitet e pas Luftës së Dytë Botërore, me ndikimet e fuqishme sllavo-komuniste edhe në shtetin amë, u zhvillua një luftë e gjithanshme kundër fesë në përgjithësi, duke e kufizuar veprimtarinë fetare në mënyrë graduale. Partia Komuniste Shqiptare ndërmori një sërë masash radikale që synonin vendosjen e sistemit socialist totalitar. Në kushtet e vendosjes e konsolidimit të këtij sistemi, feja islame ashtu sikurse i gjithë sistemi i fesë në përgjithësi, pësoi goditje të njëpasnjëshme të cilat fillimisht e dobësuan ndikimin dhe më pas e ndaluan ushtrimin legal të saj.
Në luftën kundër fesë u përdoren metoda e forma të cilat evoluan sipas kushteve historike dhe etapave të ndërtimit të sistemit politik monist. Në vitet e para pas çlirimit udhëheqja shqiptare nuk u ngrit të ndalonte në mënyrë kategorike fenë e institucionet e saj. Një hap i tillë i nxituar do të shkaktonte pakënaqësi në radhët e besimtarëve, mbi 75% e të cilëve ishin islam, do të shtonte radhët e kundërshtarëve ndaj regjimit madje do të kompromentonte gjithë punën për arritjen e objektivave programore të PKSH ndërtimin e sistemit socialist totalitar. Në këtë mënyrë ajo u ruajt nga "tendosja e harkut" dhe ndoqi një politikë të moderuar ndaj këtij problemi, që mbështetej në parimin se në lidhje me shtetin feja do të ishte çështje private, gjë që do të thoshte se as feja nuk do të përzihej në punët e shtetit dhe as shteti nuk do të përzihej në punët e brendshme të fesë.
Duke iu përmbajtur kësaj strategjie e taktike PKSH ruajti statusin që feja kishte fituar në periudhën e mbretërisë (1929) sipas të cilit feja qe e ndarë nga shteti. Ky i fundit ligjërisht mbajti proregativat e aprovimit të statuteve të komuniteteve fetare dhe angazhimin për subvencion financiar të tyre.
Në këto rrethana komuniteti islam që në vitin e parë të pas luftës bëri përpjekje për shërimin e plagëve (dëmeve) që kishin pësuar ndërtesat e kultit dhe sistemi i fesë në përgjithësi si dhe për organizimin e veprimtarisë fetare. Fillimisht u ngrit një këshill i përkohshëm për përgatitjen e statutit të ri i cili u aprovua në kongresin III të besimtarëve islam në maj të vitit 1945.
Statuti konfirmonte bazën sociale të komunitetit që përbëhej nga gjithë muslimanët e Shqipërisë si dhe sanksiononte organe drejtuese të tij. Organi më i lartë ishte Këshilli i Përgjithshëm i përbërë nga kryetari, 4 kryemyftinj të zonave dhe nga një përfaqësues për çdo prefekturë. Njëkohësisht u morën masa për vënien në funksion të xhamive dhe për të mundësuar ushtrimin e ceremonive fetare. Ndonëse në kushte të vështira materiale, me ndihmën e pakursyer të besimtarëve, u bë e mundur që brenda një kohe të shkurtër të riparoheshin ndërtesat e kultit.
Ndërsa komuniteti musliman dhe besimtarët bënin përpjekje për ushtrimin e fesë, shteti i ri që po institucionalizohej, duke lejuar të drejtën dhe lirinë e veprimtarisë fetare, në të njëjtën kohë garantoi edhe të drejtën e propagandës ateiste antifetare. Çdo shtetas në përshtatje me botëkuptimin e tij dhe çdo organizate shoqërore, në përshtatje me programin e vet, mund të zhvillonte lirisht propagandën ateiste. Krahas ndarjes së fesë nga shteti u bë edhe ndarja e shkollës nga feja.
Në këtë mënyrë fillimisht feja lejohej të ushtrohej, por ajo ndalohej të vepronte në kundërshtim me ligjet e shtetit. Këto parime u mishëruan në kushtetutën e parë të RPSH (Statuti) në nenin 18 të së cilës thuhej se "të gjithë shtetasve u garantohet liria e ndërgjegjës dhe e besimit". Njëkohësisht Kushtetuta ndalonte përdorimin e fesë për qëllime politike dhe formimin e organizatave politike mbi baza fetare. Si komunitetet e tjera fetare edhe ai musliman u la i lirë në çështjet e ushtrimit të ceremonive fetare, por vetëm brenda kufijve të caktuar me ligj.
Duke i konsideruar të pamjaftueshme aktet legjislative udhëheqja komuniste shqiptare ndërmori një sërë masash të tjera që e kufizuan më tej fenë. Në këtë drejtim një goditje të veçantë përbënin masat në rrafshin ekonomik për dobësimin e pozitave ekonomike e të bazës materiale të fesë. Në kuadrin e shndërrimeve në fushën ekonomike në përgjithësi, e të mjeteve të prodhimit në veçanti iu bë fesë me anën e Reformës Agrare.
Me anë të kësaj Reforme shteti i shpronësoi entet fetare të proveniences islame nga 3,163 hektarë toke dhe 61 000 rrënjë ullinj.
Kjo reformë dhe një sërë masash të tjera në fushën fiskale e të shtetëzimeve e kufizuan tepër bazën ekonomike të fesë. Gjithnjë në rrafshin ekonomik një goditje tjetër i dha institucioneve fetare proçesi i kooperimit të mjeteve të punës e të prodhimit në bujqësi që filloi në fund të vitit 1946. Gjatë këtij proçesi në emër të unifikimeve e sistemeve të tokave institucioneve fetare iu morën sipërfaqe të tëra toke pa shpërblim ose në këmbim me toka improduktive.
Masat shtetërore, për dobësimin e fesë, me kalimin e kohës po shkonin në kahje të kundërt me statutin ekzistues të saj. Me 26 nëntor 1949 doli ligji i ri për komunitetet fetare. Ai ndonëse i mbështetur në dispozitat kushtetuese mundësonte ndërhyrjen dhe vënien e fesë nën kontrollin e shtetit. Ky synim konstatohet lehtë në përmbajtjen e raportit justifikues të miratimit të tij, ku ndër të tjera thuhet se "...parimi i mosndërhyrjes në punët e fesë duhet interpretuar se feja qendron jashtë shtetit... ose si shtet brenda shtetit".
Ndërhyrja e shtetit ndaj fesë duket edhe nga përmbajtja e disa neneve të këtij ligji. Kështu neni 12 u diktonte institucioneve fetare jo edukimin fetar e besimtarëve me dashurinë ndaj partisë shtet, kurse letërsinë e propagandën fetare e vinte nën kontrollin e shtetit. Përveç kësaj në emër të krijimit të një feje mbi baza kombëtare ligji ndalonte marrëdhëniet e drejtëpërdrejta të fesë me institucionet homologe jashtë shtetit. Ato mund të realizoheshin me ndërmjetësinë e qeverisë. Në Shqipëri u ndalua ngritja e degëve, shoqatave e urdhërave fetare e tjera, qendra drejtuese e të cilave nuk ndodhej brenda vendit. Ligji i jepte të drejtë absolute qeverisë të vendoste për titullarët e komuniteteve fetare. Në qoftë se ndonjëri prej tyre nuk plotësonte kriteret politike ajo mund ta pezullonte. Ndryshe nga ligji i mëparshëm ky ligj e linte evazive çështjen e subvencionit financiar të fesë. Në të thuhej vetëm "shteti mund të ndihmonte fenë".
Ky ligj shënonte një fazë të re në marrëdhëniet e fesë me shtetin. Kompetencat e zbatimit të tij i mori në dorë një i ashtuquajtur "Komitet për çështjet klerikale" i ngritur pranë qeverisë.
Ky komitet nga një organ në cilësinë e koordinatorit gradualisht u shndërrua në një organ diktati mbi fenë, duke përcaktuar edhe objektin e veprimtarive fetare. Përmbajtjen e ligjit qeveria shpejtoi ta bëjë menjëherë të njohur. Ajo u kërkoi komuniteteve fetare të rishikonin statutin e buxhetin e tyre duke linçuar diktatin "në ligj shprehet vija e drejtë e pushtetit popullor ndaj komuniteteve fetare, prandaj pritet respektimi rigoroz i tij".
Një kujdes të veçantë bëri qeveria shqiptare (kuptohet nën udhëzimet e udhëheqjes komuniste -R.Z.) për përzgjedhjen e kuadrit fetar sipas kritereve politike. Kjo konstatohet në dokumentacionin zyrtar, ku shpesh ndeshen udhëzime të sakta mbi mënyrat e depertimit në organet drejtuese të fesë të elementeve "të besuar". Për arritjen e këtij qëllimi nëpunës të shtetit e të aparateve partiake merrnin pjesë aktive në fushatat e zgjedhjeve të organeve drejtuese fetare.
Një drejtim tjetër i politikës së PPSH ishte ngushtimi i sferës së veprimtarive fetare, shkurtimi i personelit dhe i institucioneve fetare. Në një qarkore të qeverisë të vitit 1951, thuhej hapur se zgjerimi i veprimtarive fetare binte ndesh me politiken e partisë e të pushtetit, sepse rrit influencën e dogmës fetare në popull dhe zbeh autoritetin e partisë.
Ky legjislacion në hapat e para të instalimit të sistemit socialist totalitar shënonte një dobësim të pozitës së fesë, përbënte një goditje tronditëse për gjithë "ndërtesën" fetare duke e lehtësuar luftën e mëtejshme.
Përpos legjislacionit e masave të tjera në rrafsh politik dhe ekonomik për kufizimin dhe dobësimin e ndikimit të fesë në jetën shoqërore, nga partia shtet u organizua një fushatë e gjithanshme dhe e vazhdueshme ateiste në planin ideologjik.
Megjithatë ndonjë orientim për prudencë ndaj besimtarëve, sidomos atyre muslimanë që ishin më të shumtë, e gjithë masmedia, shkolla, institucionet e tjera shtetërore, organizatat sociale hynë në një konfrontim pa precedent me ideologjinë fetare, që synonte dobësimin e fesë, ndalimin e letërsisë e kulturës fetare në përgjithësi, ku vendin kryesor kuptohet e zinte ajo islame. Është për këtë arsye që udhëheqja komuniste në qershor të vitit 1956, në një letër drejtuar gjithë komiteteve qarkore të PKSH, pasi vinte në dukje faktin se në vend gjallnonin ende shumë rite e festa fetare, të cilat "pengonin ecjen përpara" udhëzonte që gjatë punës për pengimin e festave fetare të mos kalohej në masa administrative. Kjo gjë theksonte ajo do të arrihej në sajë të një pune të madhe bindëse.
Në kushtet kur institucionet fetare e vazhdonin veprimtarinë e tyre për të rritur ndikimin e fesë tek njerëzit, një vëmendje e veçantë iu kushtua edukimit me ideologjinë komuniste të brezit të ri. Në këtë drejtim një rol të madh luajti shkolla. Për këtë qëllim u morën masa për përshtatjen e programeve e të teksteve mësimore në mënyrë që në to të mos i bëhej asnjë lëshim botëkuptimit fetar. Po kështu u udhëzuan të gjitha institucionet kulturore e arsimore që propagandën ateiste ta lidhnin me jetën e përditshme. Në këtë kuadër një rëndësi të veçantë iu kushtua punës me leksionet e bisedat, të filmit shkencor e të eksperimentimit me të dhënat e shkencës në përgjithësi. Terreni kryesor i kësaj pune u bë fshati, ku përgjithësisht ndikimi i fesë qe më i madh e besimtarët ishin më të shumtë. Veprimtarët e punonjësve të kulturës nga qyteti u bënë propagandistë të botëkuptimit ateist në fshat.
Në etapën e mësipërme (vitet ‘50) në kuadrin e gjithë luftës kundër fesë një vëmendje e veçantë iu kushtua masave të ndërmarra nga shteti komunist si ndalimi i krijimit të organizatave politike me baza fetare, ndalimi i botimit të letërsisë fetare, kufizimit e më pas heqja e mundësive për pregatitjen e kuadrit fetar.
Udhëheqja komuniste pasi analizoi hapat e shënuara deri në këtë periudhë, në përpjekjet për kufizimin e fesë, hodhi parullën e luftës në front të gjerë kundër saj.
Në fund të vitit 1965 dhe gjatë vitit 1966 mjaft të rinj të nxitur nga organizatat e PPSH mbi bazë krahine, qyteti e fshati ishin hedhur në luftë kundër ndërtesave të kultit. Me dt. 14 maj 1966 ishte mbyllur nga organizata e rinisë xhamia e katundit Xibrake të lokalitetit të Belshit (Elbasan). Një ditë më pas ishte mbyllur nga organizata e rinisë xhamia e fshatit Mynqan të lokalitetit të Cërrikut. Populli i lagjes "Kongresi i Përmetit" të qytetit të Shkodrës në mbledhjen e tij, të inicuar nga komunistët, me datë 5 qershor 1966 ishte shprehur për mbylljen e xhamisë dhe kthimin e territorit përreth në terren sportiv për familjet. Më 17 gusht disa komunistë anëtarë të kooperativës bujqësore së Shënkollit në emër të fshtrave lajmëronin famullitarin e zyrës famullitare të Breg Mates, në rrethin e Lezhës, se populli nuk i donte krezmimet "prandaj të lajmërohej ipeshkvi që të mos vinte për të kryer ceremonitë e zakonshme". Gjatë vitit 1966 ishin mbyllur faltore edhe në shumë rrethe të tjera të vendit nga të rinjtë.
Nën presionet e manipulimet e partisë shtet Këshilli i Përgjithshëm i Komunitetit
